زمينه‌ها و عوامل پيدايش فتنه(1)، در دو بخش زمينه‌هاي فرهنگي و اجتماعي، و عوامل سياسي قابل بررسي

هستند كه عوامل سياسي آن را در قسمت بعد اشاره مي‌كنيم:

الف ) زمينه هاي فرهنگي و اجتماعي

 غرور و شهوت‌ها

مهم‌ترين زمينه‌هاي ايجاد فساد و فتنه، غرور نابخردانه و غرق شدن در شهوت‌هاست. غرور برخاسته از شهوت،

انسان را به بيراهه، و به ابتذال و پستي مي‌كشاند؛ او را از درون، تهي مي‌سازد و به گردنكشي و طغيان وامي‌دارد.

چنين شهوتي سبب مي‌شود آدمي، بي‌باكانه پرده عصمت خويش را بدرد و غفلت‌زده، گناه كند.

امام علي عليه السلام در خطبه معروف به «غرّاء» هنگام معرفي صفات انسان،‌ در اين‌باره مي‌فرمايد:

... ولي همين كه قامتش اعتدال يافت و قد برافراشت، با استكبار، ‌از اطاعت سرباز زد و با گستاخي به بيراهه گراييد؛

درحالي‌ كه همواره از چاه هوس‌ها، ‌دلو خويش پر مي‌كرد و تمامي كوشش خود را وقف آبياري خويشتن مي‌ساخت.

او در امواجي از لذت‌هاي سطحي و انگيزه‌هاي نسنجيده و هوس‌آلود خود به سر مي‌برد، بي‌آنكه درانديشه مصيبتي،

يا نگران هيچ رويداد ترس‌آوري باشد. سرانجام در فتنه‌اش فريب‌زده مُرد؛ درحالي‌كه زندگي كوتاهش در لغزش‌ها و

خطاها سپري شده و از هيچ پاداشي نصيبي نبرده و هيچ فريضه‌اي را به جا نياورده است.(2)

گاهي نام نيك و سابقه درخشان افراد، عامل غرور و كبرشان مي‌شود. اينان كه ايمانشان سست است، هنگام

فتنه، دستمايه فريب فتنه‌جويان مي‌گردند.

اميرالمؤمنين، علي عليه السلام درباره اينان مي‌فرمايد:

بسا كسان كه نكوحالي‌شان دام بلاست؛ خطا پوشي‌شان موجب غرور است؛ و حسن شهرت و خوش‌نامي‌شان

سبب غلتيدن به دام فتنه است؛ مباش در ميان آزمون‌هاي الهي، هيچ آزموني همانند مهلت دادن به چنين كساني

نيست.(3)

 فقر و ثروت‌پرستي

فقر، ويرانگر آبادي ايمان؛ و ثروت‌پرستي، منهدم‌كننده عمارت تقواست و هر دو بستري مناسب براي رشد فتنه‌ها و

بهره‌گيري فتنه‌گران هستند.فقر، ميراننده قواي انساني آدمي است. روحيه نوميدي را در جامعه مي‌پراكند و اميد و

نشاط اجتماعي را پژمرده مي‌كند. انسان را به رويارويي با همه چيز و همه‌كس مي‌كشاند و در نهايت، به فتنه‌اي

فراگير تبديل مي‌شود. از آن سو، ثروت‌اندوزي بي‌حد و از راه ناحق، و حرص ورزيدن، ارزش‌هاي دروني انسان را

افسرده مي‌كند و همه چيز را در شعاع خوي خودخواهي و ثروت‌پرستي نابود مي‌سازد. ثروت نامشروع، آدمي را به

قد برافراشتن در برابرحق، و غرور جاهلانه در برابر معبود سوق مي‌دهد. وي به گمان اينكه با ثروت مي‌تواند همگان را

در اختيار گيرد، به پيش مي‌رود. هيچ‌كس جز خود را نمي‌بيند و به هيچ‌چيز، غير از تعلقات خود نمي‌انديشد.

در كلام امام علي عليه السلام ، فقر و ثروتي كه آدمي را از خداشناسي باز دارد، لبه‌هاي پرتگاهي است كه سقوط

از آنها، مرگ و نيستي را به دنبال دارد. اين دو، زمين آماده‌اي هستند كه بذر فتنه را بارور مي‌سازند. حضرت علي

عليه السلام مي‌فرمايد:«هركه در آن (دنيا) توانگر بشود، به دام فتنه درافتد؛ و هر كه تهي‌دست گردد اندوهگين

شود».(4)در سخني ديگر مي‌فرمايد: «با بي‌نيازي سست مي‌شود و به دام فتنه فرو مي‌غلتد و تنگ‌دستي او را به

سستي و نوميدي مي‌كشاند».(5)